Peri bacaları nasıl oluşmuştur?
Peri Bacaları, çoğunlukla kurak ve yarı kurak bölgelerde oluşumu gözlemlenmektedir. Türkiye’de ve dünyanın pek çok bölgesinde bu tipteki oluşumlara rastlamak mümkündür. Ancak Peri Bacası deyince akla Kapadokya bölgesindeki oluşumlar gelmektedir. Bu yüzden Kapadokya bölgesi binlerce yerli ve yabancı turistin dört mevsim ziyaret ettiği turistik bir bölge haline dönüşmüştür.
Günümüzde Nevşehir ilinin turistik bir merkezi konumunda olan Ürgüp’teki Peri Bacaları dünya çapında bilinmektedir. Aslında bu yapılar dünyanın pek çok yerinde olmasına rağmen Kapadokya’yı öne çıkaran şey, başka hiçbir yerde böyle bir oluşumun bu kadar yaygın halde olmamasıdır. Çok ilginç bir görünüme sahip Peri Bacaları nasıl meydana gelmiştir? Dilerseniz bu sorunun cevabına daha yakından bakalım.
Peri Bacaları Nasıl Oluştu?
Günümüzden milyonlarca yıl önce Kapadokya bölgesinde bir iç deniz bulunuyordu. Bölgenin güneyinde yapılmış olan arkeolojik kazılarda ilkel deniz canlılarına ait fosillerin bulunması bu tezi doğrulamaktadır.
Şimdilerde sönmüş birer volkanik dağ olan Erciyes, Hasandağı ve Göllüdağ çok eski zamanlarda aktif bir şekilde lav püskürtmekteydi. Yerkabuğu hareketliği nedeniyle yerin derinliklerinde bulunan mağma katmanındaki lavlar, yerkabuğunda meydana gelen derin çatlakları kullanarak Erciyes, Hasan Dağı ve Güllüdağ yanardağlarından yeryüzüne ulaştılar.
Volkanik hareketlilik nedeniyle kuruyan iç denizin olduğu çukura lavlar, zamanla yaklaşık 150 m kalınlığında bir katman oluşturdular. İçeriğinde tüfit, lahar, volkan külü, bazalt, kil ve kumtaşı gibi kayaçları içeren bir tüf tabakası meydana getirdiler. Peri Bacaları oluşumu sırasında birinci etken lavların çukur bir bölgede toplanmış olmasıdır. Plato şekillenme süreci; önce ana volkanlardan püsküren maddelerle başlamış, sonrasında küçük volkanların püskürmeleriyle değişime uğrayarak sürmüştür.
Peri bacalarının oluşumuna katkı sağlayan bir diğer etken ise vadi yamaçlarından inen yağmur sularının ve rüzgarların farklı yönde esmesinin tüf katmanlarını aşındırmasıdır. Dik yamaçlardan akan sel suları zamanla sert kayaları çatlatmış ve koparmıştır. Bu sular alt kısımlarda bulunan malzemeyi derince oyarak yamacın genişlemesine neden olmuştur. Üst kısımlardaki şapka, konik biçimli gövdeleri korumuş ve peri bacaları olarak bilinen yapıların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu durum peri bacalarının oluşumunda rüzgarlardan daha çok yağmur sularının etkisinin olduğunu göstermektedir.
Peri Bacalarının Oluşum Evreleri
Peri bacaları uzun ömürlü şekiller değillerdir. Peri bacasını oluşturan süreçler aynı zamanda onları tahrip eden ve onların ortadan kalkmasına yol açan süreçlerdir. Peri bacaları oluşumu 4 evrede gerçekleşmektedir.
- aşama: Dirençsiz volkanik depo ve tüfler taşınır, sert lahar ve ignimbritler yamaçta ortaya çıkar.
- aşama: Lahar ve ignimbritler, zayıf hatlar ve çatlaklar boyunca yüzeysel akışlar ve akan yağmur suları ile küçük vadiler ve
oyuntularla şekillendirilir. - aşama: Peri bacaları oluşumu. Oyuntular içinde sular birikerek erozyonu hızlandırır. Dirençli bir katmana sahip başlık (şapka) erozyona karşı altında yer alan tüf katmanını korur.
- aşama: Peri bacasının sonu. Tüf tabakaları zamanla iyice aşınır ve başlık (şapka) kısmı düşerek peri bacası yıkılır.
Türkiye’deki Peri Bacaları nerededir?
Türkiye’de ve dünyanın pek çok yerinde peri bacaları oluşumu gözlenmektedir. Aşağıda Türkiye’nin pek çok coğrafyasında bulunan peri bacalarına ait bir listeyi bulabilirsiniz.
- İhsaniye – İscehisar, Özburun – Bolvadin / Afyonkarahisar
- Selime – Ihlara / Aksaray
- Abacı – Kızılcahamam / Ankara
- Yoldere – Narman, Çiftlik – Aşkale, Balıklı – Uzundere, Horasan – Karakurt (Kars) arası / Erzurum
- Soğanlı – Yeşilhisar / Kayseri
- Hasandede / Kırıkkale
- Kayaağıl / Uşak
- Durhasan – Demirci, Yurtbaşı – Kula / Manisa
- Yeniköy – Simav / Kütahya
- Yavuz – Başkale / Van
Yukarıda sıralanmış yörelerdeki peri bacalarının sınırlı bir alana sahip olmaları nedeniyle bunlar, Kapadokya bölgesindeki olanlara göre daha az bilinmektedir.
Kapadokya Bölgesindeki Peri Bacaları
Kapadokya bölgesinde sel sularının ve vadi rüzgarlarının oluşturduğu peri bacası tiplerini şu şekilde sıralayabiliriz: Şapkalı, konili, mantar biçimli, sütunlu ve sivri kayalar. Peri bacalarının çapları 1 m ile 15 m arasında değişiklik gösterir. Eğer çatlak aralığı 1 m’den küçük ya da 15 m’den büyük ise bu durumda peri bacası gelişimi gözlenmez.
Peri Bacaları; Avanos – Uçhisar – Ürgüp üçgeni arasında kalan vadilerde, Ürgüp Şahinefendi arasındaki bölgede, Nevşehir’e bağlı Çat kasabası civarında, Kayseri iline bağlı Soğanlı vadisinde ve Aksaray ilindeki Selime köyü civarında yoğun bir şekilde bulunmaktadır.
Peri bacaları; vadi yamaçlarından akan, yağmur sularınca meydana getirilmiş olmasının yanı sıra, bazı bölgelerdeki lav tabakalarının yaratmış olduğu ısı farkı nedeniyle farklı renk tonlarında görülen ilginç kıvrımlar, bölgeye sıra dışı bir güzellik katmaktadır. Bu eşsiz kıvrımların en çok gözlemlendiği yerler; Uçhisar, Çavuşin, Güllüdere, Göreme, Meskendir, Ortahisar, Kızılçukur ve Pancarlı vadileridir.
Tepe kısmında kaya bloğuna sahip, konik şekilli şapkalı peri bacaları daha çok Paşabağı çevresinde rastlanmaktadır. Bu tipteki peri bacalarının gövdesi tüf, tüfit ve volkan külünden oluşan kayaçtan, şapka kısmı ise lahar ve ignimbirit içeren sert kayaçlardan meydana gelmektedir.
Başka şekilde ifade etmek gerekirse; şapkayı oluşturan kayaç türü, gövdeyi oluşturan kayaçtan daha dayanıklıdır. Bu durum peri bacalarının oluşumu için ilk şarttır. Ayrıca şapka konumunda olan kayaç, tüfün erozyon sürecini yavaşlatması ve peri bacasının yüksekliğini belirlemesi sebebiyle, şapkadaki kayanın direnç kuvvetine bağlı olarak peri bacalarının ömür süreleri belirlenmektedir.
Türkiye’nin doğa harikaları listesindeki en üst sıralarda yer alan Peri Bacalarının oluşumu hakkındaki yazımızı, sosyal medya hesaplarınızda paylaşarak başka insanların da bilgilenmesine katkı sağlayabilirsiniz.
